4. ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫК МАТЕРИАЛДАРДЫ ӨЗДӨШҮРҮҮ

                        

                                    Кызматчы сөздөр

       Кызматчы сөздөргө жандоочтор, байламталар, бөлүкчөлөр жана модалдык сөздөр кирет. Жардамчы сөздөр өзүнчө турганда эч кандай маани бербейт, бирок сөз менен сөздү, сүйлөм менен сүйлөмдү байланыштырып, аларга кошумча маани берет. 

 

      Жандоочтор                   

      Жандоочтор  ар дайым атооч сөздөр менен тизмектешип аларды жандап айтылат. 
       Жандоочтор: менен (с), жөнүндө,туурасында (про,об,о), сыяктуу (подобный), боюнча (по, согласно), карай, көздөй (в сторону), чейин, дейре (до), үстүндө (вверху), жанында (около, возле) ж.б. 
        Мисалы: Окуучулар мектепти көздөй чуркашты.  
        Сен экинчи сабакка чейин келип кал.  

                                       Байламталар             
       Байламталар сөз менен сөздү, сүйлөм менен сүйлөмдү байланыштырат. 
Байламталар: жана (и), же (или), менен (и), себеби (поэтому), эгер (если), бирок (но). 
Мисалы: Мен сабакка шашып жөнөдүм, бирок кечигип калдым. 
           Айжан менен Болот бир класста окушат. 

                                        Бөлүкчөлөр 

      Бөлүкчөлөр сүйлөмгө кошумча гана маани берет. 
Бөлүкчөлөр: го (ведь), эң, өтө, абдан, аябай (очень), да (и), таптакыр (совершенно, никогда).   
       Мисалы: Айбек сабакка шашса да, кечигип келди го. 
               Бүгүн менин колум таптакыр бошобойт. 

                                       Модалдык сөздөр

       Модалдык сөздөр ой-пикирди ырастайт, аны божомолдогонун билгизет, кандайдыр бир нерсенин зарылдыгын, милдеттүүлүгүн туюндурат. 
       Модалдык сөздөр: албетте (конечно),арийне (несомненно), балким (наверное), мүмкүн (возможно), ыктымал (может быть, возможно), чамасы (по-видимому), сыягы (похоже), чындыгында (по правде), ырас (правда, действительно), сөзсүз (обязательно), шексиз (несомненно), керек (необходимо), тийиш (должен), көрүнөт (кажется), окшойт (похоже), шекилдүү (видимо, похоже), имиш (якобы).  

 

а) Кѳп чекиттин ордуна жандоочторду жазгыла.

1. Бегайым Самат _____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин окуйт.

2. Бурана Мунарасы _____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин айтып берчи.

3. Мен досуман _____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин келдим.

4. Мага роза гүлүнѳн _____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин айгүл гүлү жагат.

5. Биз Чолпон-Ата шаарына _____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин келдик.

6. Балдар мектепти_____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин жѳнѳштү.

7. Бул даарыны тамактан_____мурун кѳрѳ жѳнүндѳ менен карай чейин кийин ичиш керек.

Колдонулуучу сөздөр: мурун , кѳрѳ , жѳнүндѳ , менен , карай , чейин , кийин

б) Көп чекиттин ордуна керектүү байламталарды жазгыла.

1. Жылдыздан бешбармак _____ менен да жана же бирок эгер палоо жасаганды үйрѳндүм.

2. Өткѳн жылы күн суук болду, _____ менен да жана же бирок эгер кар кѳп жааган жок.

3. Алмаз_____ менен да жана же бирок эгер Бегайым бирге окушат.

4. Алмаз , Бегайым _____ менен да жана же бирок эгер англис тилин жакшы билишет.

5. Эртең менен сѳзсүз келгин, _____ менен да жана же бирок эгер болбосо ѳзүм барам.

6. _____ менен да жана же бирок эгер алар жакшы окуганда, сынактан ѳтүшмѳк.

Колдонулуучу сөздөр: менен , да , жана , же , бирок , эгер

в) Сүйлѳмдѳрдү керектүү бѳлүкчѳлѳр менен толуктагыла.

1. Окуучулар сабакка _____готаптакырэңда кечигип келишти.
2. Ысык- Кѳл – _____готаптакырэңда кооз кѳл.
3. Алмаз башка китепти сатып алыптыр _____готаптакырэңда.
4. Алар бүгүн _____готаптакырэңда келип калышы мүмкүн.

Колдонулуучу сөздөр: го, таптакыр, эң, да

г) Сүйлѳмдү маанисине жараша модалдык сѳздѳр менен толуктагыла

1. _____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте кѳчмѳндѳр оюнунда улуттук оюндар ойнотулат.
2. Кѳчмѳндѳр оюнуна _____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте Орусиядан да келип калар.
3. Спорт менен машыгуу _____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте.
4._____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте мен чындыкты айтууга _____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте.
5. _____тийишминЫраскерекбалким ЧындыгындаАлбетте ал мени кѳргѳн жок.

Колдонулуучу сөздөр: тийишмин, Ырас, керек, балким, Чындыгында, Албетте

д) Кайсы байламталардын жардамы менен сүйлѳмдѳрдү бириктирсе болот?

1. Кечээ Алмаз спорт ордосунда болду+Ал үйгѳ кеч келди.
2. Олянын кыргыз курбулары кѳп+ Ал кыргызча жакшы түшүнөт.
3. Ал спорт менен кѳп машыкты+ Ал биринчи орунга чыкты

е) Тексттеги кызматчы сѳздѳрдү аныктагыла.

1. Гапар Айтиев 1939-жылы Москвада ѳткѳн кыргыз адабияты <менен> искусствосунун декадасында «Алтын кыз» музыкалуу драмасын жасалгалаган.

2. Ал чыгармачылык жеңиши <үчүн> «Ардак белгиси» орденине татыкттуу болгон.

3. 1960-жылы «Чабандар», «Ысык-Кѳл», «Кыргыз деңизи» аттуу чыгармалары <үчүн> «Токтогул» сыйлыгынын лауреаты болгон.

4. Гапар Айтиев – чебер портретчи <да> болгон.

5. Ал ырчы М. Баетов <жана> комузчу Ч. Иманкуловдун портреттерин тарткан

6. Сүрѳтчү Ж.Кожокматов <менен> биргелешип тарткан «Акындар» аттуу группалык портрети жогорку чеберчиликте тартылган.

7. Андан сырткары «Жылкычы», «Токтогул», «Саякбай» скульптуралык портреттери <да> кѳрүүчүлѳргѳ белгилүү.

8. Гапар Айтиевдин <эң> мыкты чыгармалары Третьяков галереясынын сүрѳт кѳргѳзмѳлѳрүнѳ коюлуп келе жатат.

9. Таланттуу сүрѳтчү Ленин, Октябрь революциясы ордени, эки жолку «Эмгек Кызыл Туу», «Ардак белгиси» ордендери <менен> сыйланган.